Φένια Παπαδόδημα: «Το θέατρο ήταν μέρος μιας διαδικασίας ίασης της ψυχής»

Συνέντευξη: Μαριλένα Θεοδωράκου

Με την θεματική «Επιστροφή και ίαση» το ElaiΩnas Festival, το μοναδικό site-specific φεστιβάλ της Αθήνας επιστρέφει για 7η συνεχή χρονιά, σε συνδιοργάνωση με την Περιφέρεια Αττικής, συνεχίζοντας την πολιτιστική ανασκαφή των πιο απόκρυφων ιστοριών της πόλης, μέσα από ιαματικές παραστάσεις αρχαίου δράματος.

Η σκηνοθέτις Φένια Παπαδόδημα, που έχει την καλλιτεχνική διεύθυνση με τον Γιώργο Παλαμιώτη, μιλάει για την παράσταση «Αντιγόνης Παραλλαγές» η οποία παρουσιάζεται με ελεύθερη είσοδο στις 30 Ιουλίου.

«Η παράσταση “Αντιγόνης Παραλλαγές, Ο χρόνος του Θεού και ο χρόνος των ανθρώπων” ήρθε σαν συνέχεια της Ηλέκτρας του Σοφοκλή, για την οποία είχα κάνει τη μουσική και τη σκηνοθεσία πέρυσι στο φεστιβάλ. Η Ηλέκτρα ήταν ένα έργο που δούλευα πολλά χρόνια όσο ήμουν στο Παρίσι σε μετάφραση του Αντουάν Βιτέζ» λέει η σκηνοθέτις Φένια Παπαδόδημα.

«Γρήγορα παρατηρεί κανείς ότι υπάρχουν πολλά κοινά ανάμεσα στις δύο τραγωδίες, την “Αντιγόνη” και την “Ηλέκτρα”, συμμετρίες που αποτυπώνονται στις σχέσεις των χαρακτήρων, σε αυτά που πρεσβεύουν, αλλά και στη δραματουργική δομή του έργου.
Αυτό που μου έκανε εντύπωση είναι ότι η Αντιγόνη είναι σαν τον αντίποδα της Ηλέκτρας, μια εξέλιξη της Ηλέκτρας προς το φως. Στην υπόθεση της Ηλέκτρας η κάθαρση έρχεται μέσα από την εκδίκηση. Η Ηλέκτρα δικαιώνεται διαπράττοντας όμως έναν φόνο και προσθέτοντας άλλον έναν φόνο στη φρικτή λίστα των Ατρειδών. ’Έστω κι αν δεν σκοτώνει η ίδια με τα χέρια της.

Η Αντιγόνη όμως, για να επαναφέρει την ισορροπία θυσιάζει τον εαυτό της και νιώθει τη χαρά αυτής της υπέρβασης. Την πικρή χαρά της θυσίας. Εγκαταλείπει αυτόν τον κόσμο υπακούοντας στους άγραφους, ηθικούς, αόρατους νόμους που υπήρχαν από πάντα όπως λέει. Δεν επιτίθεται, δεν απαντά στο κακό με κακό, αλλά με έναν τρόπο φωτεινό. Το κείμενο της παράστασης είναι μία σύνθεση από προσωπικά μου κείμενα, αποσπάσματα από δύο θεατρικές νουβέλες που έχουν εκδοθεί, και που έχουν κοινό άξονα τον χρόνο μετά τον θάνατο, αποσπάσματα της Αντιγόνης και της Ηλέκτρας, σημειώσεις που προέκυψαν από την προσωπική μου έρευνα πάνω στην αρχαία τραγωδία τα τελευταία χρόνια και μικρά αποσπάσματα από τα ημερολόγια που κράτησε ο συγγραφέας Ζακ Λακαριέρ από τα ταξίδια του στους Δελφούς, την Επίδαυρο, τον Άθω».

Οι ηθοποιοί της παράστασης «Αντιγόνης Παραλλαγές» που θα δούμε στις 30 Ιουλίου στο πλαίσιο του ElaiΩnas Festival.

Αρχαία τραγωδία: ένα εργαστήριο μετάλλαξης της ανθρώπινης συνείδησης μέσα από την διαδικασία της αυτογνωσίας

«Η παράσταση στο αρχαίο θέατρο δεν υπήρξε ποτέ ένα θέαμα με τον τρόπο που πηγαίνουμε να δούμε σήμερα θέατρο, είτε αυτό είναι μιούζικαλ είτε οποιοδήποτε είδος θεάτρου» συνεχίζει η Φένια Παπαδόδημα. «Γι’ αυτό και συνδέονταν πάντα με ένα Ασκληπιείο και το θέατρο ήταν μέρος μιας διαδικασίας ίασης της ψυχής. Ο Ζακ Λεκαριέρ, γράφει ότι η γέννηση του πρώτου υποκριτή ήταν μία επανάσταση το ίδιο σημαντική με την γέννηση του κινηματογράφου.
Το ότι η ανθρωπότητα πέρασε από την αφήγηση στην ενσάρκωση του λόγου ήταν μία συγκλονιστική υπέρβαση με καθαρά θεραπευτικό χαρακτήρα. Παρατηρώντας σαν θεατές την βιογραφία ενός τραγικού ήρωα πάνω στη σκηνή, θεραπεύουμε τα δικά μας συμπλέγματα, το δικό μας σκοτάδι.

Η δυτική ψυχανάλυση εμπνέεται από την αρχαία ελληνική τραγωδία. Ο τραγικός ήρωας πέρα από την κατάθεση της προσωπικής του ιστορίας, καλείται να αντιμετωπίσει τους θεούς. Με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Αυτό διαχωρίζει μία για πάντα την αρχαία τραγωδία από το δυτικό δράμα, την εξέλιξη της, έστω κι αν συνεχίστηκε να ονομάζεται τραγωδία. Θυμάμαι πόσο μας το τόνιζε αυτό ο καθηγητής της Iστορίας του θεάτρου που είχα στο Conservatoire Superieur National d’ Art Dramatique, o Robert Abirached.
Ο τραγικός ήρωας καλείται να δώσει λόγο και στον αόρατο κόσμο, αλλά και στους ανθρώπους γύρω του. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, όπως λέει πολύ εύστοχα ο Λεκαριέρ, η αρχαία τραγωδία είναι ένα εργαστήριο μετάλλαξης της ανθρώπινης συνείδησης μέσα στους αιώνες. Δεν είναι τυχαίο ότι η κοινωνία μας αντλεί τόσα αρχέτυπα και παραδείγματα από την αρχαία τραγωδία, γιατί τα προβλήματα είναι τα ίδια».

Ο μουσικός και ηθοποιός Μανώλης Αφολάνιο, γνωστός και ως MC Yinca.

Η διαδικασία της ίασης

«Ψυχογραφώντας τους τραγικούς ήρωες, συνειδητοποιούμε τα δικά μας επαναλαμβανόμενα “λάθη”. Εκεί έγκειται και η διαδικασία της ίασης, της θεραπείας. Ποιοι είναι οι κόμποι, τα συμπλέγματα που εμείς φέρουμε μέσα μας. Μόνο όταν τα βλέπουμε, όταν τα φέρουμε στο φως, τα ξεπερνάμε. Παίρνουμε απόσταση από αυτά. Αυτή είναι η θεραπεία.
Η Αντιγόνη είναι μία πολύ διαφορετική και ιδιαίτερη ηρωίδα. Έχει το σθένος να μην σκέφτεται τον εαυτό της. Να μην ζητάει να πάθουν οι άλλοι όσα έτσι άδικα της κάνουν. Να μην θρηνεί για τα νιάτα της που δεν θα προλάβει να τα ζήσει.
Με τρεις φράσεις έχει ξεκαθαρίσει τη θέση της. Λέει στον Κρέοντα ότι ο χρόνος – μετά είναι πιο σημαντικός. Πως όταν πεθάνουμε μας περιμένουν τα αγαπημένα μας πρόσωπα. Και τέλος ότι το ζύγι με το οποίο μετράνε τη δικαιοσύνη σε αυτόν τον κόσμο δεν είναι το ίδιο με το ζύγι του χρόνου – μετά. “…Εμένα δεν μου πέρασε ποτέ από το μυαλό μου να θεωρήσω πιο σημαντικό αυτό που συμβαίνει εδώ, αυτό που μου επιβάλει ένας άνθρωπος όπως εσύ, από τους άγραφους νόμους των θεών που υπάρχουν από πάντα και ούτε ξέρει κανείς πως γράφτηκαν και που είναι αλάνθαστοι”.
Ποιος ασχολείται με αυτά τα πράγματα σήμερα; Κανένας απολύτως. Η Αντιγόνη ως παιδί συνομιλεί με το άπειρο. Θέτει ερωτήματα στο άπειρο και το άπειρο της απαντά. Τα παιδιά σήμερα ρωτούν το τάμπλετ. Και το τάμπλετ τους απαντά.
Αναρωτιέμαι. Ποια μπορεί να είναι η ελευθερία της επιλογής μας, όταν έχουμε γίνει συνέχεια του τάμπλετ;».

Η σκηνοθέτις Φένια Παπαδόδημα σε πρόβα με τους ηθοποιούς της παράστασης.

Το ταξίδι στον Άθω. Μετά την τραγωδία

«Ακολουθώντας τον Ζακ Λεκαριέρ στο ταξίδι του στον Άθω, μέσα από τις σημειώσεις του αντιλαμβανόμαστε ότι υπάρχει και μία άλλη σκηνή, μετά τη σκηνή του θεάτρου» εξηγεί η Φένια Παπαδόδημα.
«Πρόκειται για τον τρούλο της εκκλησίας. Ο Παντοκράτορας στο κέντρο, η βιογραφία του θεού που έγινε άνθρωπος και γύρω του η άυλη παρέλαση των ουράνιων όντων. Η ουράνια ιεραρχία. Που θυμίζει τα άπειρα δεκαδικά ψηφία που γυρνούν γύρω από τον αριθμό π στον θόλο του Palais de la decouverte στο Παρίσι.
Εδώ το μέγεθος του ήρωα έχει αλλάξει, όπως και το βάθος της θεραπείας. Η μουσική συνδέει όλα αυτά τα επίπεδα της ανάβασης της ανθρώπινης ψυχής από το σκοτάδι της Ηλέκτρας, στην Αντιγόνη και τέλος στην ιστορική στιγμή του ίδιου του Θεού, όταν ενσαρκώθηκε σε άνθρωπο με σάρκα και οστά».

Ο κόσμος σήμερα

«Στην παράσταση θίγουμε αρκετά από τα θέματα που μας απασχολούν σήμερα. Μιλάμε για τις προτεραιότητες που δίνονται στους ανθρώπους σαν κατευθύνσεις.
Προτεραιότητα δεν είναι η ελευθερία σαν υπέρτατη αξία, όπως την βιώνει η Αντιγόνη. Σήμερα προτεραιότητα έχει η ανάπτυξη. “Growth!” Με κάθε τρόπο, με κάθε κόστος. Εις βάρος των συνανθρώπων μας, εις βάρος του πλανήτη.
Όπως συμβαίνει στην Κίνα εδώ και αρκετά χρόνια, θα έρθει κι εδώ ένα καθεστώς αξιολόγησης και διάκρισης των πολιτών.
Ποιοι είναι οι υπάκουοι, αποτελεσματικοί, παραγωγικοί, καλοί πολίτες;
Όχι βέβαια αυτοί που έχουν πνευματικές ή καλλιτεχνικές ανησυχίες αλλά αυτοί που εκτελούν χωρίς αντίρρηση, χωρίς καν ερώτηση, τις οδηγίες μίας συντεχνίας που γνωρίζει.
Έθος- ήθος σημαίνει συνήθεια, τρόπος σπίτι. Μικρές ψυχολογικές καθημερινές συνήθειες μας οδηγούν σε συγκεκριμένο ήθος. Σε συγκεκριμένο τρόπο ζωής. Ο φόβος, το άγχος, ο ψυχαναγκασμός, τα παράλογα μέτρα, επιβάλλονται για να διαμορφώσουν αυτό το νέο ήθος. Ένα ήθος που θα πρέπει να είναι συμβατό… με αυτούς που το δημιουργούν.
Στην παράσταση, ηθοποιοί και μουσικοί, υπάρχουμε ταυτόχρονα σε διαφορετικές διαστάσεις. Μέσα κι έξω από τους ήρωες, τώρα, πριν και μετά. Συχνά το χιούμορ ξεπηδάει σαν απόηχος μιας παρατήρησης, μιας σκέψης».

Η μουσική της παράστασης

«Έχω γράψει μουσική για πολλές φωνές που παίρνουν πάνω τους ότι θα έκανε κάποιο άλλο όργανο» λέει η σκηνοθέτις. «Τον ρυθμό, την αρμονία, τη μελωδία, τον αυτοσχεδιασμό.
Οι συνθέσεις μου είναι απόρροια της μελέτης και των αυτοσχεδιασμών μου πάνω σε διαφορετικά μουσικά ήδη που ηχούν μέσα μου. Από το βυζαντινό μέλος μέχρι την πολυφωνική παραδοσιακή μουσική διαφορετικών περιοχών του κόσμου. Από τον ελεύθερο αυτοσχεδιασμό των τυμπάνων και της φωνής μέχρι την κλασική χορωδιακή φόρμα. Από το μοιρολόι στο τροπάριο. Από τον ρυθμό στις λέξεις, στις φράσεις, στο λόγο.
Είναι μεγάλη μου χαρά που συνεργάζομαι ξανά με τον Μανώλη Αφολάνιο- Mc Yinca, έναν από τους πιο αξιόλογους καλλιτέχνες της νέας γενιάς με αξιόλογη δισκογραφία και εξαιρετικά κείμενα.
Κι ακόμη πολύ σημαντική είναι η συμβολή του ντράμερ Παναγιώτη Κωστόπουλου. Εκτός του ότι είναι ένας από τους σημαντικότερους μουσικούς της γενιάς του στην Ελλάδα, έχει μία μοναδική αντίληψη του λόγου.
Τέλος, είναι τιμή μου που συμμετέχει στην παράσταση η βυζαντινή χορωδία “Οι Μαϊστορες της ψαλτικής τέχνης” σε μουσική διεύθυνση του Αχιλλέα Χαλδαιάκη, κοσμήτορα της Φιλοσοφικής σχολής του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Η ερμηνευτική τους δύναμη είναι ανεπανάληπτη».

Πληροφορίες παράστασης

«Αντιγόνης Παραλλαγές. Ο χρόνος του Θεού και ο χρόνος των ανθρώπων»

Σκηνοθεσία: Φένια Παπαδόδημα
Ηθοποιοί: Ελένη Φίλλιπα, Ελένη Ποζατζίδου, Ευαγγελή Φίλη, Σοφήλια Τσορτέκη, Φένια Παπαδόδημα, Ελεάννα Αλαβάνου, Μελισσάνθη Μαυρίδου, Μιχάλης Κουτσκουδής, Μανώλης Αφολάνιο, Νίκος Χαλδαιάκης

Μουσικοί: Παναγιώτης Κωστόπουλος, Φένια Παπαδόδημα,
Βυζαντινή χορωδία “Οι Μαϊστορες” μουσική διεύθυνση Αχιλλέας Χαλδαιάκης
Φωτισμοί: Στέβη Κουτσοθανάση
Μουσική / σκηνοθεσία/ δραματουργία: Φένια Παπαδόδημα

Πού: Πρώην Βιομηχανικό Πάρκο ΠΛΥΦΑ, Κορυτσάς 39, Βοτανικός.
Πότε: 30 Ιουλίου 2021, στις 21.00
Είσοδος: Ελεύθερη είσοδος με ηλεκτρονική έκδοση δελτίου εισόδου στο www.elaionasfestival.com (αρχική σελίδα/δελτία εισόδου).