Ελένη Κουταλώνη και Γιάννης Χαρκοφτάκης: με την Ραψωδία A’ της Ιλιάδας στο Φρούριο Φιρκά στα Χανιά

Συνέντευξη: Μαριλένα Θεοδωράκου

Η θεατρική μεταφορά της πρώτης ραψωδίας της Ιλιάδας σε μετάφραση Γεωργίου Ψυχουντάκη κάνει πρεμιέρα στις 24 Ιουλίου στο Φρούριο Φιρκά – Ενετικό Λιμάνι Χανίων, σε σκηνοθεσία Δημήτρη Λιόλιου.

Οι ηθοποιοί Ελένη Κουταλώνη και Γιάννης Χαρκοφτάκης μιλούν για το έπος του Ομήρου και συγκεκριμένα για την ραψωδία Α’ – Λοιμός (επιδημία) & Μήνις (οργή), η οποία μας τοποθετεί στον διαχρονικό κόσμο της Ιλιάδας.

Οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι με τον τίτλο που επέλεξαν προσδιόρισαν τους δύο κεντρικούς θεματικούς άξονες. Τον λοιμό́, τη θανατηφόρο ασθένεια που σκόρπισε με τα βέλη του ο Απόλλωνας, και την μῆνιν, τον θυμό του Αχιλλέα που οδήγησε στην απόσυρσή του από τον πόλεμο.
Τα δύο αυτά θέματα είναι αλληλένδετα, το ένα επακόλουθο του άλλου και συνθέτουν τους κεντρικούς πυλώνες της καλλιτεχνικής προσέγγισης του έργου.

Η παράσταση εντάσσεται στο πλαίσιο δράσεων του Φεστιβάλ «Ανοιχτά Πανιά» του Δήμου Χανίων και της ΚΕΠΕΔΗΧ-ΚΑΜ σε συνδιοργάνωση με την Περιφέρεια Κρήτης.

Ποιες ήταν οι σκέψεις σας όταν διαβάσατε την Ραψωδία A’ – Λοιμός (επιδημία) & Μήνις (οργή);

Ελένη Κουταλώνη: «Οφείλω να ομολογήσω ότι η τελευταία επαφή που είχα με την Ιλιάδα ήταν στα μαθητικά μου χρόνια. Για μένα ήταν τεράστια η έκπληξή όταν διαβάζοντας ξανά το συγκεκριμένο κείμενο τόσα χρόνια αργότερα ανακάλυψα ότι είχα μία τελείως διαφορετική εικόνα για τους ήρωες και τους χαρακτήρες τους.
Βρίσκω εξαιρετικά ενδιαφέρον πώς αυτοί οι μυθικοί ήρωες οι οποίοι είχαν μείνει στη μνήμη μου ως σπουδαίοι και άτρωτοι ξαφνικά έγιναν άνθρωποι με αλόγιστα πάθη τα οποία τους κυριεύουν και πολύ συχνά τους ξεπερνούν.
Δεν μπόρεσα φυσικά να μην σταθώ και σε όλα αυτά που πραγματεύεται το κείμενο, δηλαδή πώς μεταφράζει ο κάθε ήρωας από τη δική του πλευρά το δίκαιο, το τίμιο και το σωστό, αγνοώντας τελείως καμιά φορά συνειδητά ή και όχι την πλευρά του συνομιλητή του.
Η αλήθεια είναι ότι αυτή η απάντηση θα μπορούσε να μην τελειώσει ποτέ. Είναι τόσα πολλά τα θέματα που πραγματεύονται που ο καθένας θα σταθεί σε κάτι τελείως διαφορετικό. Προσωπικά νιώθω ότι δεν μπορώ και δεν θέλω να προσπεράσω ειδικά με τα όσα συμβαίνουν τις τελευταίες μέρες, το πώς αντιμετωπίζονταν οι γυναίκες. Θα σταθώ λοιπόν και σε αυτό χωρίς επιπλέον ανάλυση, γιατί θεωρώ πως είναι περιττή».

Γιάννης Χαρκοφτάκης : «Όταν ήρθε στα χέρια μου το κείμενο, αυτά που μου κέντρισαν το ενδιαφέρον ήταν αφενός η μετάφραση και αφετέρου το πόσο επίκαιρη είναι αυτή η ιστορία. Την συγκεκριμένη μετάφραση δεν την είχα ξαναδιαβάσει και με γοήτευσε η απλότητα και η ζωντάνια της απόδοσης του Γεωργίου Ψυχουντάκη στο ομηρικό έπος.
Μόλις έψαξα γι’ αυτόν έμαθα πως ήταν ένας βοσκός από την Κρήτη, ο οποίος έζησε τεράστιες δυσκολίες από νεαρή ηλικία και παρόλα αυτά δεν έπαψε ποτέ να παρατηρεί τη ζωή γύρω του και να την μεταφέρει στο χαρτί φτάνοντας μέχρι το σημείο να μεταφράσει την Ιλιάδα, την Οδύσσεια και να γράψει και δικά του κείμενα. Για μένα, η θέληση και η στάση ζωής αυτού του ανθρώπου είναι το λιγότερο συγκινητική. Το άλλο που αισθάνθηκα διαβάζοντας το κείμενο είναι το πόσο σημερινό είναι.
Ακόμα και σε μια τόσο ιδιαίτερη περίοδο όσο αυτή που ζούμε, το κείμενο ανταποκρίνεται απόλυτα και με κωμικοτραγικό στο “τώρα”. Παρατηρείς πώς ο άνθρωπος αντιμετωπίζει ένα συμβάν που αφορά τους πάντες, όπως μια πανδημία, με τόσο εγωιστικό και μοναχικό τρόπο ενώ θα μπορούσε να βοηθήσει και να βοηθηθεί από τους άλλους γύρω του που έχουν ακριβώς το ίδιο πρόβλημα. Παρόλα αυτά επιλέγει και δεν το κάνει».

Η ηθοποιός Ελένη Κουταλώνη

Πώς δένουν η μαντινάδα και το ριζίτικο με τον ομηρικό λόγο;

Ελένη Κουταλώνη: «Όσο μεγάλη πρόκληση κι αν ήταν και όσο τρομακτικό μού φαινόταν στην αρχή το πάντρεμά τους, τελικά η μουσικότητά τους δένει τόσο αρμονικά που θεωρώ ότι δεν θα μπορούσαν να λείπουν από τη συγκεκριμένη παράσταση.
Θεωρώ ότι η μετάφραση του Ψυχουντάκη σε συνδυασμό με την τόσο πηγαία μουσική του Χαιρέτη, αναδεικνύουν ακόμα περισσότερο και με απόλυτο σεβασμό τον ομηρικό λόγο».

Ποιες αφηγηματικές τεχνικές έχετε χρησιμοπoιήσει στην παράσταση;

Γιάννης Χαρκοφτάκης: «Η συγκεκριμένη παράσταση είναι αφηγηματική. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μην υπερασπιζόμαστε έναν ρόλο απ’ την αρχή ως το τέλος. Ωστόσο, στην πορεία της αφήγησης προκύπτουν διάφορα πρόσωπα οπότε τη μια στιγμή μπορεί να είσαι ο Αχιλλέας και την επόμενη ο Αγαμέμνονας.
Αυτό το βρίσκω τρομερά διασκεδαστικό. Η έρευνα σε πρώτο στάδιο είχε να κάνει με την αναζήτηση καθαρά θεωρητικών στοιχείων για την κατανόηση του κειμένου και στη συνέχεια η ανάλυσή του, φτάνοντας στους δύο θεματικούς άξονες που διατρέχουν την πρώτη ραψωδία που είναι η επιδημία και ο θυμός και πώς κάθε πρόσωπο αλληλεπιδρά σε σχέση με αυτά».

Πώς δουλέψατε με τον σκηνοθέτη Δημήτρη Λιόλιο;

Ελένη Κουταλώνη: «Δεν θα ήθελα να σταθώ τόσο στο πρακτικό κομμάτι αυτής της ερώτησης όσο στην επί της ουσίας συνεργασία με τον Δημήτρη. Θέλω να αναφερθώ στην ευγένεια και την κατανόησή του. Είναι πολύ σημαντικό να καταφέρνεις να ενώσεις σκηνικά τόσους ανθρώπους σε ένα τόσο δύσκολο έργο και ταυτόχρονα να είναι τόσο ευχάριστο για όλους να δουλεύουν και θεωρώ ότι μιλάω εκ μέρους όλου του θιάσου».

Πώς νιώθετε που θα ερμηνεύσετε στο Φρούριο Φιρκά στο Ενετικό Λιμάνι Χανίων;

Ελένη Κουταλώνη: «Έχω μεγάλη χαρά. Είναι υπέροχο να παίζεις στον τόπο σου και είναι ακόμη ομορφότερο όταν αυτό γίνεται σε ένα τόσο ξεχωριστό και ιδιαίτερο μέρος. Είναι η πρώτη φορά που παίζω στα Χανιά σαν επαγγελματίας ηθοποιός και αυτό με συγκινεί ιδιαίτερα».

Γιάννης Χαρκοφτάκης: «Το Φρούριο Φιρκά, είναι ένα υπέροχο σημείο στην πόλη και ανυπομονώ να παίξω εκεί. Η χρήση του στο παρελθόν ήταν οχυρωματική καθώς εκεί υπήρχαν στρατώνες ενώ χρησιμοποιούνταν και για αποθήκευση πολεμικού υλικού.
Αυτή η κατασκευή απέτρεπε τον εχθρό να πλησιάσει το λιμάνι. Στο ομηρικό έπος βρισκόμαστε στον ένατο χρόνο του πολέμου όπου ο εχθρός καραδοκεί και βρισκόμαστε εντός των τειχών όπου γίνονται διαπραγματεύσεις για το πως θα κινηθούν στη συνέχεια οι Αχαιοί. Με αυτόν τον τρόπο θα μπορούσαμε να πούμε πώς ο τόπος αυτός επικοινωνεί με την δραματουργία.
Παράλληλα λόγω του ότι κατάγομαι από τα Χανιά, με αυτό το μέρος και την πλευρά του λιμανιού συνδέομαι και συναισθηματικά. Έχω περπατήσει εκατοντάδες φορές γύρω απ’ αυτά τα τείχη και τα δρομάκια και έχω πολλές όμορφες μνήμες. Η πρώτη φορά που μπήκα μέσα στο Φρούριο, θυμάμαι ήταν με το σχολείο και το πρώτο πράγμα που μου ‘χε κάνει εντύπωση ήταν η θέα της πόλης που φαινόταν από εκεί και το πόσο μεγάλο μου ‘χε φανεί».

Ο ηθοποιός Γιάννης Χαρκοφτάκης.

Θα θέλατε να μας περιγράψετε μια σκηνή από την παράσταση που εσείς ξεχωρίζετε;

Γιάννης Χαρκοφτάκης: «Η σκηνή που ξεχωρίζω στην παράσταση αυτή είναι η συνάντηση του Αχιλλέα με τη μητέρα του. Ο Αχιλλέας έχοντας δώσει την Βρισηίδα στον Αγαμέμνωνα, απεγνωσμένος, καλεί τη μητέρα του, την Θέτιδα, να τον βοηθήσει.
Μπορεί να είναι πολεμιστής και να δείχνει συνήθως σκληρός, ωστόσο σε αυτό το σημείο τον βλέπουμε να ξεσπάει σε κλάματα σαν μικρό παιδί στα χέρια της μητέρας του. Αυτό για μένα είναι τρομερά συγκινητικό λόγω της αντίθεσης και της αποκάλυψης μιας διαφορετικής πτυχής αυτού του χαρακτήρα.
Είναι ένα διαφορετικό σημείο σε όλη την Α’ Ραψωδία διότι ο Αχιλλέας φτάνει σε μια κατάσταση που ο θυμός του μετατρέπεται σε θλίψη και ζητάει βοήθεια. Είναι μια προσωπική στιγμή που είναι ευάλωτος, εκτίθεται πραγματικά και αυτό μου φαίνεται τρομερά γοητευτικό. Αυτή η ρωγμή είναι που τον κάνει ακόμα πιο ανθρώπινο και μπορείς να ταυτιστείς μαζί του».

Ο Δημήτρης Λιόλιος υπογράφει τη δραματουργία και τη σκηνοθεσία της παράστασης Ομήρου Ιλιάδα, Ραψωδία A’ – Λοιμός (επιδημία) και Μήνις (οργή).

Πληροφορίες παράστασης

Ομήρου Ιλιάδα | Ραψωδία A’ – Λοιμός (επιδημία) & Μήνις (οργή)

Μετάφραση: Γεώργιος Ψυχουντάκης («Ομήρου Ιλιάδα», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης)
Δραματουργία – Σκηνοθεσία: Δημήτρης Λιόλιος
Σκηνογραφία – Κοστούμια: Αλέγια Παπαγεωργίου
Επιμέλεια κίνησης: Γιάννης Νικολαΐδης
Πρωτότυπη μουσική σύνθεση: Γιάγκος Χαιρέτης
Σχεδιασμός φωτισμών: Δημήτρης Μπαλτάς
Καλλιτεχνικός συνεργάτης – Βοηθός σκηνοθέτη: Παναγιώτης Καφούσιας
Σύμβουλος δραματουργίας: Γιάννης Κοκολάκης
Γραφιστική ανάπτυξη: Κωνσταντίνος Αργυρίου
Διεύθυνση παραγωγής: d.l.p.
Οργάνωση – Παραγωγή: Δήμος Χανίων / ΚΕΠΕΔΗΧ-ΚΑΜ | Σε συνδιοργάνωση με την Περιφέρεια Κρήτης | Με την υποστήριξη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων

Παίζουν (αλφαβητικά): Βαγγέλης Αμπατζής, Ελένη Κουταλώνη, Σταύρος Λιλικάκης, Γιάννης Χαρκοφτάκης, Αναστασία Χατζάρα
Μουσικός επί σκηνής: Γιάγκος Χαιρέτης

Πού: Φρούριο Φιρκά (Αύλειος Χώρος) – Ενετικό Λιμάνι Χανίων

Πότε: 24, 25, 26 Ιουλίου 2021

Είσοδος: Ελεύθερη / Προκράτηση θέσης: chania-culture.gr

Παράλληλες Δράσεις

26 Ιουλίου 2021 – Ανοιχτή συζήτηση μετά το τέλος της παράστασης

Συνομιλούμε με θεατές και ειδικευμένους επιστημονικούς συμβούλους για τον τρόπο που προσέγγισαν το καλλιτεχνικό έργο και ανακαλύπτουμε συσχετισμούς με τον νοηματικό αντίκτυπο στη συνεχώς αβέβαιη εποχή που ζούμε.

27 Ιουλίου 2021 – Εκπαιδευτικό εργαστήριο για εφήβους
Αντικείμενο μελέτης: Δραματουργική αποδόμηση και σύνθεση.

Στοχεύοντας στην παραγωγή πολιτιστικού και εκπαιδευτικού περιεχομένου διοργανώνουμε έναν ημερήσιο κύκλο ερευνητικού εργαστηρίου απευθυνόμενοι σε εφήβους από όλη την επικράτεια του Δήμου Χανίων. Οι συμμετέχοντες, με την καθοδήγηση των συντελεστών της παράστασης, συνθέτουν εκ νέου ένα καλλιτεχνικό έργο βασιζόμενοι στην εμπειρία παρακολούθησής της.

Δωρεάν συμμετοχή / Προκράτηση θέσης για το εργαστήριο: chania-culture.gr

Το Κείμενο

Η ραψωδία Α’ μας τοποθετεί στον διαχρονικό κόσμο της Ιλιάδας. Οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι με τον τίτλο που επέλεξαν προσδιόρισαν τους δύο κεντρικούς θεματικούς άξονες. Τον λοιμό́, τη θανατηφόρο ασθένεια που σκόρπισε με τα βέλη του ο Απόλλωνας, και την μῆνιν, τον θυμό του Αχιλλέα που οδήγησε στην απόσυρσή του από τον πόλεμο. Τα δύο αυτά θέματα είναι αλληλένδετα, το ένα επακόλουθο του άλλου και συνθέτουν τους κεντρικούς πυλώνες της καλλιτεχνικής προσέγγισης του έργου.

Η Μετάφραση

Η μετάφραση από τον Γεώργιο Ψυχουντάκη («Ομήρου Ιλιάδα», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) μεταδίδει τη γοητεία και τη γλαφυρότητα του ομηρικού λόγου. Εν προκειμένω, δεν μιλάει ένας λόγιος μεταφραστής αλλά ο απλός άνθρωπος που διατηρεί ακέραιο το γλωσσικό του ένστικτο και αναδημιουργεί το ομηρικό έπος όπως το ένιωσε και το αφομοίωσε. Μία μετάφραση με ακρίβεια και σεβασμό, όπου η μαντινάδα και το ριζίτικο δένουν με τον ομηρικό λόγο και η ρίμα όχι μόνο δεν νοθεύει το κείμενο αλλά το εμπλουτίζει, αναδεικνύοντας την ποιητική δύναμη του πρωτοτύπου.

Σκηνοθετικό Σημείωμα

Πεδίο δραματουργικής έρευνας και ανάπτυξης στη συγκεκριμένη θεατρική μεταφορά αποτελούν οι πολυσήμαντες ιδεολογικές αναφορές και τα στοιχεία του υλικού πολιτισμού, όπως διαφαίνονται σε όλη την έκταση της πρώτης ραψωδίας. Η παράσταση επιχειρεί να αποτυπώσει τον ανθρωπομορφισμό των θεών, την ύπαρξη ιεραρχίας, τον ρόλο ανδρών και γυναικών, καθώς και το μεσοδιάστημα χαλάρωσης-διασκέδασης μέσα στο έντονο κλίμα της πολεμικής διήγησης. Πέντε ερμηνευτές και ένας μουσικός επί σκηνής, χρησιμοποιώντας ποικίλες αφηγηματικές τεχνικές μάς μεταφέρουν στο κλίμα των ημερών που περιγράφονται. Μέσα σε αυτή τη διχαστική ατμόσφαιρα, παίρνουν θέση, εμπλέκονται, ζηλεύουν, οργίζονται, χαίρονται, γίνονται καχύποπτοι ή απειλούν μέχρι ο καθένας να διανύσει τη δική του πορεία, η οποία συνομιλεί και με την Ελλάδα του σήμερα. Ήρωες ενδεχομένως ασφαλείς και μάλλον μόνοι.